Η 14η Σεπτεμβρίου δεν είναι απλώς μια ημερομηνία στο ημερολόγιο. Είναι η ημέρα που η Σμύρνη καιγόταν, και μαζί της, η καρδιά του ελληνισμού στην Μικρά Ασία. Είναι η ημέρα που οι Έλληνες της Μικράς Ασίας, κυνηγημένοι και ανυπεράσπιστοι, βίωναν το τραγικό τέλος μιας παρουσίας αιώνων.
Η μνήμη αυτής της ημέρας δεν περιορίζεται μόνο στους πρόσφυγες που έφτασαν στην Ελλάδα. Είναι ζωντανή σε κάθε γωνιά της χώρας, σε κάθε κοινότητα, σε κάθε οικογένεια που κουβαλάει τη θύμηση του ξεριζωμού και της απώλειας.
Οι αιτίες της καταστροφής
Η Μικρασιατική Εκστρατεία (1919–1922) ήταν προσπάθεια της Ελλάδας να εγκαθιδρύσει ελληνικό κράτος στη Σμύρνη και στις γύρω περιοχές, βασισμένη στη λογική του «Μεγάλου Ιδεατού». Ωστόσο, η ελληνική στρατιωτική επιτυχία συγκρούστηκε με τις ανατροπές στις γεωπολιτικές ισορροπίες μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Οι Μεγάλες Δυνάμεις, μετά την αρχική τους υποστήριξη προς την Ελλάδα, άλλαξαν στάση, με αποτέλεσμα τη μείωση της διεθνούς βοήθειας και την απομόνωση των ελληνικών δυνάμεων. Η ελληνική στρατιά, παρά την αρχική προέλαση, αντιμετώπισε την οργανωμένη αντίσταση των κεμαλικών δυνάμεων και την έλλειψη στρατηγικών εφεδρειών, γεγονός που οδήγησε τελικά στην ήττα και στον ξεριζωμό του ελληνικού πληθυσμού της Μικράς Ασίας.
Η δικαίωση της μνήμης
Η αναγνώριση της 14ης Σεπτεμβρίου ως Ημέρας Εθνικής Μνήμης της Γενοκτονίας των Ελλήνων της Μικράς Ασίας δεν ήρθε τυχαία. Ήταν το αποτέλεσμα επίμονων αγώνων των προσφυγικών σωματείων, των κοινοτήτων και των απογόνων των θυμάτων, που διεκδίκησαν την αναγνώριση της ιστορικής αλήθειας και της δικαίωσης των προγόνων τους.
Με τον Νόμο 2645/1998 (ΦΕΚ 234/Α/13‑10‑1998), η Πολιτεία αναγνώρισε επίσημα την 14η Σεπτεμβρίου ως ημέρα μνήμης της γενοκτονίας των Ελλήνων της Μικράς Ασίας. Ο νόμος αυτός αποτέλεσε το θεσμικό έρεισμα για την καθιέρωση της ημέρας και την οργάνωση των εκδηλώσεων μνήμης.
Ακολούθησε το Προεδρικό Διάταγμα 304/2001 (ΦΕΚ 207/Α/21‑9‑2001), το οποίο, ενώ δεν αναφέρει ρητά τη λέξη «γενοκτονία», καθορίζει τον τρόπο εορτασμού της ημέρας, περιγράφοντας τις διαδικασίες για τις επιμνημόσυνες δεήσεις, τις καταθέσεις στεφάνων, τις δημόσιες ομιλίες και άλλες εκδηλώσεις μνήμης. Έτσι, η 14η Σεπτεμβρίου απέκτησε θεσμική υπόσταση και η μνήμη των θυμάτων απέκτησε επίσημο χαρακτήρα.
Στη Νέα Φιλαδέλφεια, οι πρώτοι κάτοικοι ήρθαν πρόσφυγες με ελάχιστα υπάρχοντα και ανεξίτηλες μνήμες. Οι δρόμοι τους γέμισαν με ονόματα από τις χαμένες πατρίδες, οι εκκλησίες χτίστηκαν με δάκρυα και μεράκι, οι σύλλογοι κράτησαν ζωντανές τις μνήμες.
Η 14η Σεπτεμβρίου είναι γέφυρα ανάμεσα στο παρελθόν και στο παρόν. Είναι η μέρα που θυμίζει τι χάθηκε, αλλά και τι κερδήθηκε: η μνήμη ως θεμέλιο ταυτότητας. Η αναγνώριση από το ελληνικό κράτος με τον Ν. 2645/1998 και το Π.Δ. 304/2001 δεν είναι μόνο τυπικότητα, είναι αποτύπωμα μιας ιστορικής δικαίωσης, που επιβεβαιώνει τους αγώνες των προσφύγων και τη διαρκή αξία της μνήμης.
