Το Κέντρον Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών (Λαογραφικόν Αρχείον μέχρι το 1966) ιδρύθηκε το 1918 ως αυτοτελές Ίδρυμα. Σκοπός του ήταν «η περισυλλογή, διάσωσις και έκδοσις των μνημείων του βίου και της γλώσσης του ελληνικού λαού». Λόγω του εθνικής σημασίας αντικειμένου του, το 1926 εντάχθηκε στις εποπτευόμενες από την Ακαδημία Αθηνών Υπηρεσίες.
Το αρχείο του περιλαμβάνει πλούσιο πρωτογενές ανέκδοτο και έντυπο λαογραφικό υλικό αλλά και μουσικές καταγραφές και ηχογραφήσεις, φωτογραφίες και κινηματογραφήσεις, για όλες τις εκφάνσεις του λαϊκού πολιτισμού ως προς τον πνευματικό και υλικό βίο, το οποίο άρχισε να συγκεντρώνεται από τα τέλη του 19ου αιώνα.
Στα έθιμα του κύκλου του έτους περιλαμβάνονται τα έθιμα του κύκλου της Αποκριάς , με το ενημερωτικό σημείωμα της Ακαδημίας να αναφέρει:
Ο κύκλος της Αποκριάς
Ο Φεβρουάριος έχει λιγότερες θρησκευτικές εορτές, όπως του αγίου Τρύφωνα, προστάτη των αμπελουργών (1 Φεβρουαρίου), της Υπαπαντής του Χριστού (2 Φεβρουαρίου), κατά την οποία αργούν στην Κρήτη οι μύλοι και του αγίου Συμεών (άϊ Συμιού, 3 Φεβρουαρίου), την αργία του οποίου τηρούν οι έγκυες γυναίκες, για να μη σημαδευτεί το παιδί στην κοιλιά τους. Ακολουθούν οι εορτές του αγίου Χαραλάμπους (10 Φεβρουαρίου), προστάτη από την πανώλη, την οποία ως δαιμονική γυναικεία μορφή εικονίζεται να πατά ο Aγιος και του αγίου Βλασίου (11 Φεβρουαρίου) ιδιαίτερα αγαπητού στους ποιμένες.
Μεσολαβεί μικρή περίοδος χωρίς ιδιαίτερες εορταστικές, θρησκευτικές ή άλλες εκδηλώσεις, μέχρι την πρώτη εβδομάδα της Αποκριάς, την «Προφωνούσιμη» ή «Απολυτή», επειδή πιστεύουν ότι οι ψυχές των πεθαμένων ελευθερώνονται και κυκλοφορούν στο επάνω κόσμο. Η παρουσία των ψυχών πάνω στη γη αποτελεί κίνδυνο για τους ζωντανούς, που πρέπει να τις καλοπιάσουν. Με την πρώτη, λοιπόν, μπουκιά λένε «θεός σ’χωρέστον».
Η δεύτερη εβδομάδα λέγεται «Κρεατινή» ή «Ολόκριγια». Είναι η εβδομάδα που δεν κρατούν τη νηστεία ούτε της Τετάρτης και Παρασκευής. Λέγεται και «άρτσι βούρτσι», δηλ. άνω-κάτω καθώς κορυφώνεται η κρεοφαγία. Η Πέμπτη της εβδομάδας αυτής είναι η Τσικνοπέμπτη. Σε μερικές περιοχές την Τσικνοπέμπτη φτιάνουν πιλάφι με κρέας και μοιράζουν στους φτωχούς. «Θα τσικνώσει τη γωνιά του» κι ο φτωχός. Θα ψήσει στη φωτιά χοιρινό κρέας ή άλλο (χοιροσφάγια στην Πελοπόννησο), θα μοσχοβολήσει τον αέρα. Γίνονται συνεστιάσεις, οικογενειακές συγκεντρώσεις και μασκαράδες. Επίσης, συνηθίζονται και συνεστιάσεις δασκάλων και μαθητών σε επαγγελματικό επίπεδο (μαστόροι και μαθητευόμενοι). Μετά την Κυριακή της Κρεατινής (της Απόκρεω) παύει η κρεοφαγία.
Η επόμενη εβδομάδα είναι η «Τυρινή» ή «Μακαρονού». Την Κυριακή της Τυρινής, γνωστή ως «Τρανή Αποκριά», κορυφώνονται οι γιορταστικές εκδηλώσεις, η ευθυμία, οι οικογενειακές και συλλογικές διασκεδάσεις. Σε πολλές περιοχές όταν νυχτώσει ανάβουν φωτιές (φανοί, κλαδαριές, μπουμπούνες, καψαλιές). Συγκεντρώνονται το βράδυ στο σπίτι του γηραιότερου της οικογένειας για να γλεντήσουν και να συγχωρεθούν, γιατί αρχίζει η Μεγάλη Τεσσαρακοστή (Σαρακοστή), μακρά περίοδος νηστείας και προετοιμασίας για το Πάσχα. Τρώνε πίτες και τυροκομικά είδη, καθώς και χειροποίητα μακαρόνια. Παίζουν όλοι μαζί το «χάσκα» με αβγό ή χαλβά: Η μητέρα παίρνει ένα αβγό βρασμένο σφιχτό, το καθαρίζει και το δένει με ένα νήμα. Το νήμα αυτό το στερεώνει στην άκρη ενός ξύλου μήκους ενός μέτρου περίπου, συνήθως τον πλάστη με τον οποίο έκαναν τα φύλλα για τις πίτες. Μόλις τελειώσει το τραπέζι της Τυρινής παίρνει το ξύλο με το αιωρούμενο αβγό και το περιφέρει μπροστά στο στόμα όλων ως εκκρεμές και όποιος το πιάσει είναι ο νικητής. Εύχονται «με αβγό το κλείνω, με αβγό να το ανοίξω», εννοείται το Πάσχα με το κόκκινο αβγό. Αλλού, αντί για αβγό χρησιμοποιούν χαλβά.
Καρναβάλια
Η χαρακτηριστικότερη εκδήλωση της Αποκριάς που τηρείται ιδιαίτερα στις μέρες μας είναι οι μεταμφιέσεις. Στο παραδοσιακό πλαίσιο υπάρχει κατά τόπους ποικιλία μεταμφιέσεων (Κουδουνάτοι, Κουκούγεροι, Μπούλες, Γενίτσαροι, Γέροι και Κορέλες, Βλάχικος γάμος κ.ά.), με αναπαραστάσεις γαμηλίου πομπής, θανάτου και νεκρανάστασης, σατιρισμοί και παρωδίες δικαστηρίου, τιμωρίες (κρεμάλα) αλλά και χάρη, δίκες δικαστών ή του Αγά (σε πολλά νησιά). Στη Σίφνο γίνεται αναπαράσταση του Χορού του Κυρ-Βοριά, στην Πάρο και στη Χίο αναπαράσταση της εκδίωξης των πειρατών. Η ελευθεροστομία και τα αστεία, γιατί «το καλεί η μέρα», είναι το κυριότερο χαρακτηριστικό των εκδηλώσεων της Αποκριάς. Μεταμφιέσεις γίνονται σε ολόκληρη την Ελλάδα αλλά και την Ευρώπη: καμουζέλες, μούσκαροι, μασκαράδες, καρνάβαλοι (maschera, carnevale < carne levare = αποχαιρετισμός του κρέατος).
Γίνονταν ακόμη θεατρικές παραστάσεις, «Ομιλίες» στα Επτάνησα, Κρητικό θέατρο (Ερωφίλη, Ερωτόκριτος, Θυσία του Αβραάμ), ενώ ιδιαίτερα δρώμενα (Καμήλα, γαϊτανάκι, αλογάκι, ρόπαλα) συνηθίζονται στα αστικά κέντρα κ.λπ.
Το γνωστότερο αστικό καρναβάλι είναι εκείνο της Πάτρας. Στη Θήβα την Καθαρή Δευτέρα οργανώνουν τον «Βλάχικο Γάμο» ενώ ιδιαίτερα γνωστά είναι και τα «αλληλομουτζουρώματα» του Γαλαξειδίου.
Χαρακτηριστικά επίσης των ημερών είναι το έθιμο της αφής (=του ανάμματος) της φωτιάς, εξαγνιστικής και καθαρτικής για τη Σαρακοστή που θα ακολουθήσει, οι μαντικές συνήθειες των γυναικών για τον μέλλοντα σύζυγο με την παρασκευή και κατανάλωση αρμυροκουλούρας, προκειμένου να προκληθούν τα μαντικά όνειρα και οι συνεστιάσεις στα σπίτια των γεροντότερων και η συγχώρεση, προκειμένου οι χριστιανοί να μπουν στην περίοδο της νηστείας καθαροί.
Λατρεία των νεκρών
Τα Σάββατα της Αποκριάς, αλλά και της Σαρακοστής που θα ακολουθήσουν είναι Ψυχοσάββατα. Μοιράζονται φαγητά, κόλλυβα και συνηθίζεται η μετάβαση στα νεκροταφεία.
Η Καθαρή Δευτέρα
Την Καθαρή Δευτέρα (Πρωτονηστίσιμη Δευτέρα και Αρχιδευτέρα) καθαρίζουν τα μαγειρικά σκεύη από τα λίπη με στάχτη. Ο χριστιανός «καθαίρεται» και διατροφικά.
Τρώνε λαγάνες (πρόχειρο ψωμί, χωρίς πλήρη ζύμωση), και νηστίσιμα φαγητά (κρασί, ελιές, ταραμά, φρέσκα κρεμμυδάκια). Στην Αθήνα παραδοσιακά εορτάζουν τα κούλουμα, βγαίνοντας στη φύση και πετώντας χαρταετούς. Στον Τίρναβο μαγειρεύουν σε χύτρα σε σταυροδρόμι το μπουρανί (αλάδωτη χορτόσουπα με σπανάκι, ρύζι και ξύδι) και διασκεδάζουν.
Η Καθαρή Δευτέρα σε πολλές περιοχές αποτελεί συνέχεια στο πνεύμα της Αποκριάς με έθιμα που αποσκοπούν στη γονιμότητα και στην ευετηρία.
Για παράδειγμα το δρώμενο του Καλόγερου στη Θράκη γινόταν την Καθαρή Δευτέρα. Δύο καλόγεροι (εκλέγονται από τους εγγάμους κάθε τέσσερα χρόνια), η μπάμπω με το εφταμηνίτικο παιδί της, δυό κορίτσια ή νύφες (άγαμοι νέοι), δύο κατσίβελοι και δύο χωροφύλακες τα πρόσωπα. Οι Καλόγεροι είναι μεταμφιεσμένοι με δέρματα ζώων, προσωπίδες από δέρματα, και φέρουν κουδούνια και δοξάρι. Οι κατσίβελοι κατασκευάζουν υνί, σύμβολο της γονιμότητας της γης. Η εικονική άροση με ανθρώπους στο ζυγό είναι συνηθισμένο δρώμενο. Ο ένας Καλόγερος ξαφνικά θέλει να νυμφευθεί και βρίσκει τη νύφη. Ο άλλος Καλόγερος-κουμπάρος τον σκοτώνει και η νύφη θρηνεί. Κάποια στιγμή ο Καλόγερος ανασταίνεται. Ο δαίμων της φύσεως φονεύεται σε ακμαία ηλικία για να μη πεθάνει από γεροντικό μαρασμό και ανασταίνεται. Το τελευταίο μέρος είναι τελετουργική εικονική άροση-όργωμα μπροστά στην εκκλησία με καινούργιο αλέτρι και ζυγό καθώς και σπορά, πράξη ομοιοπαθητικής μαγείας, που μας μεταφέρει ακόμη και σε προδιονυσιακές τελετές. Οι παραστάσεις επίσης παραπέμπουν τους Θιάσους των κωμαστών και τα εξ αμάξης των αρχαίων Αθηναίων στα κατ’ αγρούς Διονύσια, τους Χόας και τα Λήναια.
Ανάλογα δρώμενα είχαμε και σε άλλες περιοχές: Ο Ζαφείρης στην Ήπειρο, οι Μάηδες στο Πήλιο αργότερα, ο Μπέης, ο Κιοπέκμπεης, οι Πιττεράδες, η Κορέλλα στη Σκύρο, ο θάνατος-κηδεία του Καρνάβαλου, ο Βλάχικος γάμος στη Θήβα, το Καρναβάλι του Σοχού, η Σούσα στην Αγιάσο της Μυτιλήνης κ.ά.
Κείμενο: Αικατερίνη Πολυμέρου-Καμηλάκη
