«Σας λέω απλά ότι μεγάλος μου δάσκαλος υπήρξε ο αξεπέραστος Έλληνας Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή στον οποίον εγώ προσωπικά, αλλά και ολόκληρη η μαθηματική επιστήμη, η φυσική και η σοφία του αιώνα, χρωστάμε τα πάντα». Άλμπερτ Αϊνστάιν
Ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή ήταν Έλληνας μαθηματικός που διακρίθηκε σε παγκόσμιο επίπεδο. Ο Καραθεοδωρή ήταν γνωστός εκτός Ελλάδας ως Constantin Carathéodory και συχνά αναφέρεται (λανθασμένα) ως Καραθεοδωρής. Το επιστημονικό του έργο επεκτείνεται σε πολλούς τομείς των Μαθηματικών, της Φυσικής και της Αρχαιολογίας. Είναι ο άνθρωπος επιστήμονας που στην Ελλάδα υποτιμήθηκε εν ζωή και αγνοήθηκε μετά τον θάνατό του.
Η παιδική του ηλικία
Ο Καραθεοδωρή γεννήθηκε στο Βερολίνο, στις 13 Σεπτεμβρίου 1873 και πέθανε στο Μόναχο στις 2 Φεβρουαρίου 1950. Ο πατέρας του Καραθεοδωρή, ήταν νομικός από την Κωνσταντινούπολη. Η μητέρα του Καραθεοδωρή, Δέσποινα το γένος Πετροκοκκίνου, κατάγονταν από τη Χίο. Η μητέρα του πέθανε όταν ο Κωνσταντίνος ήταν μόλις έξι ετών και ο νεαρός Καραθεοδωρή ανατράφηκε από την γιαγιά του Ευθαλία Πετροκοκκίνου. Πέρασε τα παιδικά του χρόνια στις Βρυξέλλες, με αποτέλεσμα να έχει ως μητρική γλώσσα τα ελληνικά και τα γαλλικά.
Φοίτησε σε σχολεία της Ριβιέρα και του Σαν Ρέμο και σε γυμνάσια των Βρυξελλών, όπου διακρίθηκε στο μάθημα της Γεωμετρίας και αισθάνθηκε την αγάπη και την κλίση που είχε για τα Μαθηματικά. Στο Βέλγιο τότε γινόταν διαγωνισμός μαθηματικών στον οποίο κλήθηκε η τάξη του να διαγωνιστεί για δύο χρονιές κατά σειρά και ο Καραθεοδωρή πήρε την πρώτη θέση και τις δύο χρονιές
Τα νεανικά χρόνια
Σπούδασε πολιτικός μηχανικός στη Στρατιωτική Σχολή του Βελγίου. Με την αποφοίτησή του, το 1895, αποδέχτηκε την πρόσκληση του θείου του, Αλέξανδρου Καραθεοδωρή, ο οποίος ήταν γενικός διοικητής της Κρήτης, και τον επισκέφθηκε στα Χανιά. Εκεί γνωρίστηκε με τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Στην συνέχεια πήγε στην Λέσβο, όπου μετείχε στην κατασκευή έργων οδοποιίας, ενώ το 1898 πήγε στην Αίγυπτο, για να εργαστεί ως μηχανικός στην βρετανική εταιρεία που κατασκεύαζε το φράγμα στο Ασουάν. Στην Αίγυπτο είχε την ευκαιρία να μελετήσει τα μαθηματικά συγγράμματα των αρχαίων Αιγυπτίων, κάτι που συνέβαλε στην απόφασή του να επικεντρωθεί στα μαθηματικά, ενώ έκανε και μετρήσεις στην κεντρική είσοδο της πυραμίδας του Χέοπα, τις οποίες και δημοσίευσε.
Εκεί ανακάλυψε και την αγάπη του για την Αρχαιολογία, και παράλληλα κατάλαβε πόσο μεγάλη γοητεία και επιρροή ασκούσαν επάνω του τα Μαθηματικά και συνειδητοποίησε πως η δουλειά του μηχανικού δεν ήταν εκείνη που αναζητούσε το ανήσυχο πνεύμα του. Έτσι το 1900, ο 27χρονος πια Καραθεοδωρή, προς μεγάλη έκπληξη των δικών του, αποφάσισε να εγκαταλείψει το επάγγελμα του μηχανικού και να πάει στην Γερμανία για να σπουδάσει Μαθηματικά. Για δύο χρόνια παρακολούθησε μαθήματα Μαθηματικών στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου.
Τα πρώτα επιστημονικά βήματα
Στο Βερολίνο ο Καραθεοδωρή είχε την τύχη να παρακολουθήσει μαθήματα από μεγάλους μαθηματικούς της εποχής. Το 1902 μεταγράφηκε στο Πανεπιστήμιο του Γκέτινγκεν για να κάνει εκεί τη διδακτορική διατριβή του. Το Γκέτινγκεν εκείνη την εποχή είχε θεωρηθεί σαν το μεγαλύτερο κέντρο των Μαθηματικών. Ο Καραθεοδωρή αναγορεύτηκε διδάκτορας στο Πανεπιστήμιο αυτό και αμέσως μετά ζήτησε να εργαστεί στην Ελλάδα. Οι αρμόδιοι όμως του απάντησαν ότι είχε ελπίδες να διοριστεί μόνο σαν δάσκαλος σε σχολεία της επαρχίας. Τότε γύρισε στη Γερμανία, όπου τον επόμενο χρόνο αναγορεύτηκε υφηγητής των Μαθηματικών στο Πανεπιστήμιο του Γκέτινγκεν. Στο ίδιο πανεπιστήμιο δίδαξε μέχρι το 1908. Την ίδια χρονιά παντρεύτηκε την τότε 24χρονη Ευφροσύνη, με την οποία απέκτησε δύο παιδιά, τον Στέφανο και τη Δέσποινα.
Η επιστημονική αναγνώριση
Από το 1909 έως το 1920 δίδαξε Μαθηματικά σε διάφορα γερμανικά ακαδημαϊκά ιδρύματα: Αννόβερο, Μπρέσλαου, Γκέτινγκεν και Βερολίνο. Η φήμη του ως μαθηματικού τον έφερε σε φιλική και επαγγελματική επαφή με άλλους μεγάλους ομολόγους της εποχής του, μεταξύ των οποίων και ο Άλμπερτ Αϊνστάιν.
Ιδιαίτερη ήταν η σχέση που συνέδεε τον Καραθεοδωρή με τον Αϊνστάιν, όπως θα δούμε στη συνέχεια. Οι δύο άνδρες ανέπτυξαν μια επιστημονική σχέση, στηριγμένη στην αλληλοεκτίμηση και σεβασμό. Τότε άρχισε και το ενδιαφέρον του Καραθεοδωρή για την Θεωρία της Σχετικότητας.
Το 1911, μετά από πρόσκληση του Ελευθέριου Βενιζέλου, ο Καραθεοδωρή συμμετείχε στην επιτροπή επιλογής καθηγητών για το Πανεπιστήμιο Αθηνών. Το 1913 έγινε καθηγητής της Α΄ έδρας της μαθηματικής επιστήμης του Πανεπιστημίου του Γκέντινγκεν, θέση στην οποία παρέμεινε μέχρι το 1918. Το 1920, πάλι με πρόσκληση του Βενιζέλου, ανέλαβε να οργανώσει το Ιόνιο Πανεπιστήμιο στη Σμύρνη. Η απόφαση του Καραθεοδωρή να επιστρέψει στην πατρίδα του προκειμένου να της φανεί χρήσιμος, παρόλο που μεσουρανούσε στη Γερμανία, είναι ενδεικτική της αγάπης του για την Ελλάδα.
Στην Σμύρνη ο Καραθεοδωρή έμεινε μέχρι την κατάρρευση του μικρασιατικού μετώπου τον Αύγουστο του 1922. Αξίζει εδώ να επισημάνουμε ότι ως καθηγητής στο πανεπιστήμιο της Σμύρνης, την ημέρα της καταστροφής της, εγκατέλειψε τελευταίος το Πανεπιστήμιό του, προσπαθώντας να διασώσει ανθρώπους και πολύτιμο υλικό επιδεικνύοντας έτσι «το ήθος του καπετάνιου του οποίου το πλοίο βυθίζεται». Έτσι, όταν οι Τούρκοι εισέβαλαν στην πόλη, ο Καραθεοδωρή κατόρθωσε να διασώσει τη βιβλιοθήκη και πολλά από τα εργαστηριακά όργανα του Ιονίου Πανεπιστημίου και να τα μεταφέρει στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Η δωρεά Καραθεοδωρή βρίσκεται μέχρι τις μέρες μας στο Μουσείο Φυσικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Το 1922 διορίστηκε καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και το 1923 διορίσθηκε καθηγητής στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο. Μετά από λίγο καιρό όμως, απολυμένος από την αντίπαλη πλέον κυβέρνηση και μάλλον απογοητευμένος από την μίζερη κατάσταση των ελληνικών πανεπιστημίων, εγκατέλειψε την Ελλάδα, για να αναλάβει καθηγητική θέση στο Πανεπιστήμιο του Μονάχου, που εκείνο τον καιρό ήταν το δεύτερο μεγαλύτερο πανεπιστήμιο της Γερμανίας και δίδασκαν σ’ αυτό κορυφαία ονόματα. Το 1928, ανταποκρινόμενος σε πρόσκληση από το Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ και την Αμερικανική Μαθηματική Εταιρεία, επισκέφθηκε τις Ην. Πολ. Αμερικής, μαζί με την γυναίκα του για έναν σχεδόν χρόνο, για να δώσει διαλέξεις σε διάφορα αμερικανικά πανεπιστήμια,.
Το 1930, πάλι μετά από πρόσκληση του Ελευθέριου Βενιζέλου, ανέλαβε καθήκοντα κυβερνητικού επιτρόπου στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και το Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης για να βοηθήσει στην αναδιοργάνωση του πρώτου και στην οργάνωση του (νεοσύστατου) δεύτερου.
Τα τελευταία χρόνια
Το 1932, επέστρεψε στην έδρα του στο Μόναχο και παρέμεινε στην πόλη αυτή, ακόμα και μέσα στα δύσκολα χρόνια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Το 1945, διάφορα αμερικανικά πανεπιστήμια τον προσκάλεσαν για να εγκατασταθεί και να διδάξει στις ΗΠΑ, αλλά προτίμησε να μείνει στη Γερμανία, αφού ήταν ηλικιωμένος και είχε ήδη χάσει την σύντροφό του.
Τον Δεκέμβριο του 1949 έδωσε την τελευταία του διάλεξη στο Μόναχο. Πέθανε δύο μήνες αργότερα. Η σορός του ενταφιάστηκε στο Κοιμητήριο Waldfriedhof (Γουωλντ-φρεντ-χοφ) του Μονάχου.
Το επιστημονικό του έργο
Ο Καραθεοδωρή άρχισε να συγγράφει επιστημονικές μελέτες ήδη από τον καιρό που εργάζονταν ως μηχανικός στην Αίγυπτο. Οι έρευνές του, τις οποίες δημοσίευσε κυρίως στα γερμανικά, συνθέτουν ένα τεράστιο και πολύπλευρο έργο, το οποίο καλύπτει όλους σχεδόν του κλάδους της Μαθηματικής Επιστήμης και το οποίο τον κατατάσσει μεταξύ των μεγαλύτερων μαθηματικών.
Οι μαθηματικές του αποδείξεις χαρακτηρίζονται από «κομψότητα και απλότητα», αλλά και αυστηρότητα που δίνει απόλυτη ασφάλεια στα συμπεράσματα που προκύπτουν. Με την συμβολή του στον Λογισμό των Μεταβολών βοήθησε στην ανάπτυξη της Γενικής Θεωρίας της Σχετικότητας προκαλώντας τον θαυμασμό του ίδιου του Αϊνστάιν. Η αλληλογραφία μεταξύ των δύο ανδρών αποκαλύπτει μια φιλική σχέση η οποία εμπλουτιζόταν από τη βοήθεια που προσέφερε ο Καραθεοδωρή στον Αϊνστάιν σε μαθηματικά προβλήματα.
«Αν θέλετε να μπείτε στον κόπο να μου εξηγήσετε ακόμα και τους κανονικούς μετασχηματισμούς θα βρείτε έναν ευγνώμονα και ευσυνείδητο ακροατή. Αν όμως λύσετε και το πρόβλημα των κλειστών γραμμών του χρόνου, θα σας προσκυνήσω (θα σταθώ μπροστά σας με σταυρωμένα χέρια). Πίσω από αυτό υπάρχει κρυμμένο κάτι που είναι αντάξιο του ιδρώτα των καλυτέρων.» — (Επιστολή του Αϊνστάιν προς τον Καραθεοδωρή, 1916).
Η συμβολή του στην Θεωρητική Φυσική ήταν ουσιαστική με την περίφημη Αρχή Καραθεοδωρή. Επιγραμματικά, για να μην σας κουράσω, ο Καραθεοδωρή, με απλά αξιώματα και υποθέσεις, κατόρθωσε να φτάσει, με πρωτότυπο και άρτια επεξεργασμένο τρόπο, στον ορισμό θεμελιωδών θερμοδυναμικών μεγεθών και κανόνων.
Ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή, ο μεγαλύτερος Έλληνας επιστήμονας του 20ου αιώνα, ο Έλληνας που γοήτευσε τον Αϊνστάιν, υπήρξε μέλος των ακαδημιών Βερολίνου, Γκέτινγκεν , Μονάχου, Κολωνίας, Αθηνών και Ρώμης.
Το 1973, η Ελληνική Μαθηματική Εταιρία διοργάνωσε διεθνές συμπόσιο για τα 100 χρόνια από την γέννηση του Καραθεοδωρή, ενώ το 2000 το Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης διοργάνωσε παγκόσμιο συνέδριο Μαθηματικών για τα 50 χρόνια από τον θάνατο του μεγάλου επιστήμονα. Ανδριάντας του έχει στηθεί στην Κομοτηνή με πρωτοβουλία του εκεί παραρτήματος της Ελληνικής Μαθηματικής Εταιρίας. Πρόσφατα ιδρύθηκε στην Κομοτηνή, με ιδιωτική πρωτοβουλία, το ΚΕΝΤΡΟ ΕΡΕΥΝΩΝ ΚΑΡΑΘΕΟΔΩΡΗ.
Επίλογος
Τελειώνοντας θέλω να επισημάνω ότι ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή είναι ίσως το μεγαλύτερο σύγχρονο μαθηματικό μυαλό της Ελλάδας, ο νέος Πυθαγόρας, και ως είθισται, έζησε και μεγαλούργησε… εκτός Ελλάδος. Είναι ο άνθρωπος επιστήμονας που, όπως είπα και στην αρχή, στην Ελλάδα υποτιμήθηκε εν ζωή και αγνοήθηκε μετά τον θάνατό του.
Η απαράδεκτη συμπεριφορά του Ελληνικού κράτους στην αίτηση του Καραθεοδωρή για επιστροφή του στην πατρίδα και για μια θέση καθηγητού, θυμίζει πρόσφατα ανάλογα συμβάντα, όπου τα καλλίτερα μυαλά της Ελλάδας σταδιοδρομούν και διαπρέπουν στο εξωτερικό και συνάμα αποκαλύπτει το πόσα λίγα πράγματα έχουν αλλάξει πραγματικά σε θεσμικό επίπεδο σε αυτή τη χώρα. Φαίνεται πως η αξιοκρατία και η διαφάνεια έχουν πολύ ακόμη δρόμο για να μπουν στη χώρα μας για τα καλά, παρόλα τα προβλήματα ανταγωνιστικότητας της Ελληνικής οικονομίας και τα δήθεν «succes stories» που άτεχνα προσπαθούν να τα καλύψουν. Σίγουρα αυτός είναι και ένας τρόπος για να επικρατούν και για να εξουσιάζουν οι μέτριοι, οι μικροί, οι ανάξιοι και οι λίγοι, κάνοντας συγχρόνως τη χώρα μας φτωχότερη.
Ο Καραθεοδωρή υπήρξε ένας προσηλωμένος στη γνώση ηθικός άνθρωπος, μακριά από μικρότητες και υστερόβουλους συμβιβασμούς, αδιάφορος στη γοητεία του χρήματος, της δόξας και της επιφανειακής «αποτελεσματικότητας» του κυρίαρχου ολοκληρωτισμού στη Γερμανία όπου ζούσε. Η απόρριψη της συνεργασίας του με το ολοκληρωτικό Ναζιστικό Γερμανικό καθεστώς, το οποίο του ζήτησε τη συμβολή του στην ανάπτυξη της τεχνολογίας πυραύλων έγινε σε κάποια στιγμή που δεν μπορούσε να θρέψει καλά – καλά την οικογένειά του.
Για τον μεγάλο Έλληνα επιστήμονα Καραθεοδωρή αρκεί να σας αναφέρω την ομολογία του ίδιου του Αϊνστάιν, ο οποίος στην τελευταία συνέντευξη τύπου που έδωσε στην Αμερική λίγο πριν πεθάνει δήλωσε:
«Κύριοι, λυπάμαι που σας βλέπω έτοιμους να φύγετε δίχως να μου υποβάλετε την ουσιαστικότερη ίσως ερώτηση. Ζητήσατε να σας απαντήσω σε χίλια δυο πράγματα, κανείς σας όμως δεν θέλησε να μάθει ποιος ήταν ο δάσκαλός μου, ποιος μου έδειξε και μου άνοιξε τον δρόμο προς την ανώτερη μαθηματική επιστήμη, σκέψη και έρευνα. Για να μην σας κουράζω, σας λέω απλά χωρίς λεπτομέρειες ότι μεγάλος μου δάσκαλος υπήρξε ο αξεπέραστος Έλληνας Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή στον οποίον εγώ προσωπικά, αλλά και ολόκληρη η μαθηματική επιστήμη, η φυσική και η σοφία του αιώνα, χρωστάμε τα πάντα».
Μετά από αυτή την γενναία και ειλικρινή δήλωση του Αϊνστάιν θα κλείσω λέγοντας ότι όταν χαρακτηρίζουμε τα παιδιά ως ιδιοφυίες στα μαθηματικά, δεν θα έπρεπε να λέμε «είσαι Αινστάιν», αλλά «Είσαι σαν τον μεγάλο Καραθεοδωρή».
Η ομιλία έγινε στα πλαίσια εκδρομής παλαιών συμφοιτητών της ΑΣΟΕΕ στη Γερμανία (31/05/2014)
